گروه شهری/ لیلا شکیب مهر: تبریز، شهر ولیعهدنشین قاجار با وجود جنگ‏های تاریخی فراوان دومین شهر پررونق کشور به لحاظ خانه‌های تاریخی است. ویژگی‏ دقیقا یکسانی برای این خانه‌ها نمی‏شود در نظر گرفت چون بافت مسکونی شان تلفیقی از روش‌های معماری و چیدمان‏های متفاوت است. این گزارش کوتاه به برخی از خانه‌های تاریخی تبریز و سبک معماری آنها می‌پردازد.

خانه های تاریخی تبریز، جلوه‌هایی از هنر و معماری ایرانی

 گشت و گذار در شهر تبریز لطف خاصی دارد که حتی در فصل  تابستان هم گرمازده‌مان نمی‌کند. در کنار تمام جاذبه‌های طبیعی این شهر، دیدن خانه‌ها و بناهای تاریخی‏اش بیش از هر چیز دیگری لذت‏بخش است. این بناها علاوه بر آنکه جلوه‌هایی از هنر و معماری ایرانی‏ را نشان می‌دهند، گذری بر تاریخ و فرهنگ ایران هم دارند؛ گذر از دوره پیش از قاجار و زلزله مهیبی که باعث بازسازی خانه‌ها و تا حدی زیباتر شدن آنها به وسیله هنر ایرانی- اسلامی شد. تبریز شهر اولین‏هاست؛ روزنامه ملی، سالن تئاتر، چاپخانه، مدرسه‌های نوین و تقریبا هر چیز دیگری که فکرش را بکنید.

چیزی حدود ۳۰۰ خانه با ارزش قدیمی در این شهر شناسایی شده که بیشتر آنها توسط سازمان میراث فرهنگی ثبت شده است. ویژگی‏ دقیقا یکسانی برای این خانه‌ها نمی‏شود در نظر گرفت چون بافت مسکونی شان تلفیقی از روش‌های معماری و چیدمان‏های متفاوت است.

بافت خانه‌ها

بیشتر خانه‌های قدیمی در شهر تبریز بافت درونگرایی دارند. درونگرا به این معنی که تمام بخش‌های خانه از حیاط‌خلوت‏ها گرفته تا اتاق‏ها و سالن‏ها، اندرونی و بیرونی دارند. نکته جالب اینکه حیاط اندرونی که در خانه‌ها طراحی شده معمولا نور و تهویه خانه را تامین می‌کرده است. این ویژگی دقیقا همان چیزی است که گردشگران خارجی را هنگام بازدید از این خانه‌ها به‌شدت به وجد می‏آورد.

راهروی ورودی

اولین چیزی که بعد از ورود به این خانه‌ها به چشم می‏آید، راهروی بسیار باریک و تاریک آنهاست؛ راهروهایی که نهایتا فقط یک نفر می‏تواند از آنها عبور کند. همین مسیر را که ادامه دهید حیاط بزرگ و دلبازی شگفت‏زده‏تان می‌کند. وسط این حیاط معمولا حوضی با کاشی‏های آبی‌رنگ با باغچه‌های بزرگ قرار دارد.

اتاق اصلی (شاه‏نشین)

قبل از این خانه‌ها طوری بود که قسمت مخصوص ‌مهمان یا همان پذیرایی تکلیفش از بقیه قسمت‏های خانه کاملا جدا بود. همیشه همه سعی می‌کردند این قسمت از خانه تمیز بماند و بهترین دکوراسیون را برای آن درنظر می‌گرفتند.
قسمت شاه‏نشین هم تقریبا همین نقش را در خانه‌های قدیمی برعهده داشت. در دوران درخشش سیاسی تبریز در خانه کسانی که اهل سیاست بودند، این بخش خانه محفل بحث و حلقه‌های فکری هم بود. این‌طور می‏شود گفت که در این دوران دکوراسیون این قسمت از خانه‌ها کمی تغییر کرد و کتابخانه‌های پر از کتاب و مجله‌ها فضا را کمی روشنفکرانه کرد.

گچبری

حالا گچبری به نظرمان کمی از مد افتاده به نظر می‏رسد اما اگر به نمونه‌های بی‏نظیر آن در بعضی از خانه‌های تبریز نگاه کنیم، احتمال اینکه دل‌مان همچنان یکی از این گچبری‏ها را بخواهد، زیاد است. گچبری در ایران در دوره‌های مختلف تاریخی از ورود اسلام گرفته تا دوره سلجوقیان و قاجار همیشه تفاوت‌های اساسی داشته است. در خانه‌های تبریز بیشتر می‏شود گچبری‏های دوره قاجار را دید. در این دوره به دلیل مسافرت پادشاهان قاجار به فرنگ از هنر گچبری اروپا تقلیدهای زیادی شد که نمونه‌های منحصربه‏فردش را می‏شود در کاخ‏ گلستان دید.

آینه‌کاری

آینه‏ کاری جزء سخت‏ ترین کارها برای تزیین خانه است. این هنر از تزیینات جدانشدنی خانه‌های تاریخی تبریز محسوب می‌شود. آینه‏ کاری یکی از ابتکارهای ویژه هنرمندان یرانی در دوره ساسانیان بوده است.